درباره کوچه ا‌مام خمینی (ره) ۵ در مشهد | کوچه گلاب و فرنی
درباره کوچه «ا‌مام خمینی (ره) ۵» که مشهدی‌ها آن را با عطر‌های خوش جاری در مسیرش می‌شناسند.
به گزارش شهرآرانیوز؛ برخی از مسیرهای درون‌شهری مشهد بخشی از یک راه بزرگ‌تر بودند که به‌دلیل ایجاد خیابان‌های کوچک و بزرگ جدید در طی صد سال گذشته، از بدنه اصلی خود جدا شده‌اند؛ نمونه بارز این مسئله کوچه دانشگاه۵ فعلی است. این کوچه زمانی بخشی از یک باغ‌راه بزرگ بوده که به‌مرور زمان و با ایجاد خیابان‌های دانشگاه، امام‌خمینی (ره) و صاحب‌الزمان (عج)، دیگر نه از آن باغ‌ها چیزی مانده است و نه از مسیرهای کهن میان‌باغی‌اش رد و نشانی هست.
کوچه دانشگاه ۵ هم در شرایط فعلی و با‌توجه‌به ایجاد یک گودال بزرگ در بخش شمالی آن (برای تکمیل پروژه بهسازی میدان شهدا) اکنون در حالتی معلق و نیمه‌جان قرار دارد. گزارش پیش‌رو نقبی است بر سرگذشت این کوچه که شاید تا چند‌سال دیگر، اثری از آن باقی نماند.
از کوچه کنار «باغ‌عنبر» تا کوچه «مشک‌بو»
کوچه افشارها در طول زمان با اسامی مختلف رسمی و غیررسمی بسیاری خوانده شده است ولی با‌توجه‌به موقعیت مکانی‌اش، ابتدایی‌ترین نام مورد‌استفاده برای آن، اسم کوچه کنار باغ‌عنبر است. مشاق نام بعدی این کوچه بوده که البته در گذشته به مسیر طولانی‌تری اطلاق می‌شده است؛ مسیری که از کوچه باغ‌عنبر تا نزدیک میدان صاحب‌الزمان (عج) امتداد داشته است.
در ادامه، اما ایجاد خیابان‌های فوزیه، دانشگاه و ارگ (پهلوی) سبب تغییر‌نام این کوچه شد، به‌نحوی‌که برای معرفی این مسیر از سوی خیابان ارگ، عنوان پهلوی۵ و از سوی خیابان دانشگاه ابتدا نام فوزیه۸ و سپس دانشگاه۸ مورد استفاده قرار گرفت.
البته این نام‌ها هم پایدار نبودند و پیوسته با خیابان‌کشی‌های جدید در دوره پهلوی دوم و پس از انقلاب تغییر کردند که دانشگاه۸ و دانشگاه۴ از جمله این نام‌ها هستند.
با تغییر نام خیابان ارگ به امام‌خمینی (ره) نام این کوچه دوباره به امام‌خمینی (ره)۵ تغییر کرد. اندکی بعد هم بر تابلوی ورودی کوچه (از سوی خیابان امام‌خمینی (ره)) علاوه بر امام‌خمینی (ره) ۵، نام تنها شهید کوچه، شهید مصطفی رجب‌پور، نیز حک شد. این نام به اشتباه در برخی نقشه‌های شهر (از جمله نقشه سال ۱۳۷۵ خوشیدی) با عنوان شهید رجبی ثبت شده است.
نام افشارها نیز در برخی از نقشه‌ها، خاصه در نقشه‌های نیمه نخست سده ۱۴ خورشیدی برای معرفی این کوچه مورد‌استفاده قرار گرفته است.
از نام‌های رسمی که بگذریم، معروف‌ترین نام غیررسمی این کوچه به‌ویژه در سال‌های اخیر، کوچه فرنی‌فروشی است. دلیل این نام‌گذاری هم فعالیت قدیمی‌ترین فرنی‌فروشی باقی‌مانده در محدوده میدان‌شهداست که در ابتدای این کوچه قرار دارد. کوچه گلاب‌گیر‌ها نیز از دیگر اسامی غیررسمی این مسیر است که به‌دلیل سکونت و فعالیت خاندان افشار‌گلاب‌گیر به آن شهره شده است.
نام کوچه مسجد روحوضی نیز به‌دلیل وجود مسجد کهن و روحوضی جوادالائمه (ع) از دیگر نام‌های این مسیر است که بیشتر توسط افراد کهن‌سال و موسپیدکرده‌های مشهدی استفاده می‌شود. سرانجام اینکه برخی هم به‌دلیل بوی خوش حاصل از گلاب‌گیری که پیشه خاندان افشار گلابگیر بوده، از قدیم این کوچه را با عنوان کوچه مشک‌بو می‌شناسند. البته عطر فرنی‌فروشی نیز در این نام‌گذاری بی‌تأثیر نبوده است.
باغ‌هایی که خانه شدند
برابر اسناد و نقشه‌های موجود، کوچه افشارها در دوران صفوی تا قاجار، جزئی از یک کل بزرگ‌تر بوده است. این کوچه و بخش‌های غربی و شرقی آن در‌واقع مسیری بوده که از تقاطع محدوده سبز موسوم به باغ عنبر (بخش جنوبی بالاخیابان) آغاز می‌شده و به محدوده باغ‌های کرومی (محدوده جنوب‌غربی شهر) ختم می‌شده است.
بر‌اساس آنچه دالمج در نقشه سال۱۲۴۸ خورشیدی ترسیم کرده است در سال‌های میانی حکومت قاجار‌ها هم بخش عمده این مسیر کوچه‌باغ بوده و هر دو سوی آن را فضا‌های سبز مختلف احاطه کرده بودند. در آن دوران تنها در حاشیه بخش شمالی کوچه (حدفاصل قراول‌خانه باغ‌عنبر تا مکان کنونی) فضایی کوچک به‌عنوان فضای مسکون وجود داشته و باقی همه باغ بوده است.
این شرایط در سال‌های پایانی حکومت قاجار، تاحد شایان‌توجهی تغییر می‌کند، آن‌چنان که در نقشه سال۱۳۰۳ خورشیدی تنها در بخش جنوبی کوچه باغی قرار داشته و در باقی نقاط کوچه، خانه‌باغ‌های بزرگ مسکونی جانشین باغ‌های قبلی شده بودند. در سال‌های پایانی سده ۱۳ خورشیدی هم علاوه بر کوچه باغ‌عنبر، دسترسی دومی به بالاخیابان برای این کوچه ایجاد شده که از آن به نام کوچه افشار یاد می‌شده است.
کوچه «افشارها» در دوران پهلوی
ساختار فعلی کوچه افشارها در سه دهه نخست سده ۱۴ خورشیدی شکل می‌گیرد؛ در این دوران ابتدا با ایجاد خیابان پهلوی (امام‌خمینی (ره) کنونی) اتصال این مسیر با کوچه باغ‌عنبر قطع می‌شود. اندکی بعد هم با تولد خیابان فوزیه (دانشگاه کنونی)، داستان ادامه‌حیات کوچه افشارها از بخش غربی این کوچه که به نام مشاق معروف بود، جدا شد.
بر‌اساس اسناد و نقشه‌های موجود، وضعیت این کوچه تا حدود سال ۱۳۱۳ خورشیدی که خیابان ارگ ایجاد می‌شود هم تغییر ملموسی نسبت به دهه قبل نداشته است.
این روند پس از ایجاد خیابان ارگ تغییر می‌کند، زیرا با ایجاد این خیابان نه‌تنها دسترسی کوچه از طریق کوچه باغ‌عنبر به میدان‌شهدا قطع می‌شود، بلکه دومین مسیر دسترسی کوچه به بالاخیابان هم حذف می‌شود. به این ترتیب این کوچه تنها به خیابان جدید پهلوی مرتبط می‌ماند.
این وضعیت اندکی بعد بهتر می‌شود، زیرا کوچه بین دو خیابان جدید فوزیه و پهلوی قرار می‌گیرد که هر دو به میدان مجسمه (شهدای کنونی) و از طریق آن به بالاخیابان وصل می‌شده‌اند. در همین دوران هم بوده است که کم‌کم بقایای باغ باقی‌مانده در ضلع جنوبی کوچه ابتدا به دبیرستان فیوضات تبدیل می‌شود و سپس با فروش بخشی از زمین دبیرستان چند پلاک مسکونی و تجاری و مسجد روحوضی جوادالائمه (ع) جای آن را می‌گیرد.
کوچه «افشارها» پس از انقلاب اسلامی
کوچه افشارها در سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب تغییر محسوسی ندارد، اما با اجرایی شدن طرح نوسازی و بهسازی اطراف میدان شهدا سرنوشت این کوچه هم دگرگون شد. در جریان تخریب‌های انجام‌شده برای تغییر ساختار میدان‌شهدا، ابتدا برخی از فعالان مشاغل مختلف از جمله فروشندگان کود و سم گیاهی به این کوچه اقبال نشان دادند، اما با رسیدن موج تخریب‌ها به کوچه اغلب آنان تغییر مکان دادند.
در جریان جابه‌جایی‌های ناشی از تخریب و حذف دو فرعی نخست خیابان دانشگاه هم تنها فرنی‌فروشی فعال این محدوده دردهه۵۰و۶۰ نیز به این کوچه مهاجرت کرد تا بوی فرنی جانشین بوی گلابی شود که به‌دلیل تخریب منزل افشارها از این کوچه رخت بر بسته بود.
در وضعیت کنونی هیچ‌بنایی در جانب شمالی کوچه باقی نمانده و کل این مسیر به گودالی بزرگ که پروژه بلندمرتبه بخش جنوبی میدان شهدا در آن در حال ساخت است، تبدیل شده است. در جانب شمالی کوچه، اما هنوز تقریبا وضعیت ثابت است. در این بخش علاوه بر چند واحد تجاری و اقامتی مسجد روحوضی جوادالائمه (ع) هنوز به فعالیت خود ادامه می‌دهد. همچنین به‌رغم تخریب برخی واحد‌های شمالی کوچه همچنان زندگی و کار در آن جریان دارد.
نام‌های ماندگار کوچه «افشارها»
نام‌آشناترین چهره کوچه افشارها در چند دهه اخیر کسی جز حسین‌خان‌پور، یگانه فرنی‌فروش باقی‌مانده در میدان شهدا، نیست. او که راه پدرش حاج محمدتقی خان‌پور را ادامه می‌دهد، همچنان پس از چند‌دهه، در حال ارائه خدمات به مردم است. خاندان افشار که گلاب و سایر عرقیات تولیدی آنان در نزد بسیاری از مردم شهر شهره بوده و حتی کوچه را برخی به نام ایشان کوچه گلاب‌گیر‌ها می‌خواندند، از دیگر قدیمی‌های این مسیر هستند که البته اکنون دیگر ردپایی از آنان در کوچه دیده نمی‌شود.
حاج عباس رجب‌پور هم که برخی از خانه‌های این کوچه و کوچه‌های مجاور با زحمت وی برپا شده، دیگر قدیمی این کوچه محسوب می‌شود. پسر او شهید مصطفی رجب‌پور (تنها شهید کوچه) است که نامش آذین تابلوی ورودی مسیر از سمت خیابان امام‌خمینی (ره) است. آقای استاد، حاجی‌حسینی، عباس باغدار و شیخ علی‌اکبر پیش‌نماز که علاوه بر عطاری، پیش‌نماز مسجد جوادالائمه (ع) هم بوده است و سرانجام حاج‌محمد باغدار، خادم مسجد جوادالائمه (ع)، از دیگر ساکنان قدیمی این کوچه محسوب می‌شوند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
